श्रीस्वामी समर्थ महाराजांची काही मूळ छायाचित्रे

 आज अक्कलकोटनिवासी श्रीस्वामी समर्थ महाराजांची पुण्यतिथी. लौकिकार्थाने आज देहत्याग केला असला तरी “हम गया नही, जिंदा है” अशा आश्वासक वचनांनी अनेकांच्या बुडत्या नौकांना सुखरुपपणे भवसागर पार करुन देणाऱ्या स्वामी महाराजांचे आज पुण्यस्मरण करुया.

|| श्री स्वामी समर्थ ||  

                                                    

''काळाचाही काळ तुझा हनुमान... वाटे लाव त्याला, खूप लोटलासे काळ" रामायणातील एक अपरिचित कथा

रामायणाची एक कथा आहे. अगदी शेवटाकडची. रामाचं अवतार कार्य संपलेलं असतं म्हणून काळ त्यांना घ्यायला आलेला असतो. पण तो आयोध्येच्या बाहेरच थांबून राहतो. वेळ जात राहतो, पण काळ काही आयोध्येमध्ये प्रवेश करीत नाही. ब्रम्हदेवांना प्रश्न पडतो की काळ असं का करतोय. ते त्याला विचारतात. काळ म्हणतो, "हनुमान राखी राम, जाऊ कसा आत, जीवाचे गा भय, जीवाहून थोर!" ब्रम्हदेव काय समजायचे ते समजतात आणि रामाकडे जातात. ते रामाला सांगतात ''काळाचाही काळ तुझा हनुमान... वाटे लाव त्याला, खूप लोटलासे काळ"

प्रभू श्रीराम विचारांती, हनुमानाला जवळ बोलवतात. नकळतच त्यांचे डोळे भरून येतात. युगायुगाच्या या सोबत्याला सोडून जाणं त्यांच्यासाठी अवघड असणार असतं. हनुमानाला त्याच्या धन्याची ही अवस्था का झाली ते कळू शकत नाही. तो प्रश्न विचारायला तोंड उघडणार एवढ्या रामाच्या हातातली एक अंगठी जमिनीवर पडते आणि हळुहळू घरंगळत जमिनीतील एका फटीमध्ये नाहीशी होते. हनुमानाच्या हे लक्षात येत नाही. राम त्याला सांगतो, तेवढी अंगठी घेऊन ये हनुमंता! हनुमान निरखून बघतो, भेग चांगलीच खोल असते. तो सूक्ष्म रूप धारण करतो आणि त्या भेगेमध्ये प्रवेशतो. तो खोल खोल जात राहतो.

अगदी धरणीच्या अंतापर्यंत आता हा प्रवास होणार, असं वाटत असतानाच, हनुमान नागलोकांत येऊन पोहोचतो. तिथलं गूढ वातावरण अधिकच गूढ वाटू लागतं. भलाथोरला नागराज हनुमानासमोर येतो. तो हनुमानाला म्हणतो, त्या पलिकडच्या खोलीमध्ये पडली आहे अंगठी. दोघेही त्या खोलीकडे चालू लागतात. दाराखालच्या फटीतून सोनेरी प्रकाश बाहेर पडू पाहत असतो. हनुमान खोलीचं दार ढकलतो. दाराखालून बाहेर पडणारा पिवळा प्रकाश आता दोघांच्याही अंगावर पडू लागतो. हनुमान समोर बघतो तर एकसारख्या असंख्य अंगठ्यांची एक रास समोर पडलेली असते. नागराज हनुमानाला म्हणतो, शोध तुझी अंगठी!

हनुमान पुढे होऊन एक एक अंगठी उचलू लागतो. प्रत्येक अंगठीमध्ये त्याला त्याचा राम जाणवत असतो! प्रत्येकीला रामाचा स्पर्श झालेला असतो. तो बुचकळ्यात पडतो आणि पाताळाच्या स्वाम्याकडे बघतो. तो हसत असतो. तो हनुमानाला सांगतो, "प्रवेशला काळ, संपला अवतार, रघुरामाचा!" हनुमान पळतच दारकडे जाऊ लागतो. नागराज त्याला थांबवतो "उशिर जाहला, त्याने गाठ्ली गा वेळ! कसा रे फसशी, युगांचा हा खेळ! मारुतीराया युगांयुगे हे असंच चाललं आहे. दरवेळेस आंगठी पडते आणि दरवेळेस तू फसतोस!"

हनुमानाचे डोळे पाणवतात. त्याच्या डोळ्यासमोर असतो तो त्याच्या प्रभूचा चेहरा. त्या चेहर्‍याला नमस्कार करून हनुमान म्हणतो "नाही फसणार पुढच्या वेळी, नाही सोडणार राम"

*श्रीराम, जय राम, जय जय राम*

अंगारकी चतुर्थी म्हणजे काय? व तिचे महत्व काय?

 आज अंगारकी चतुर्थी.   

 

नेहमी संकष्टी चतुर्थी म्हणून ओळखली जाणारी ही तिथी मंगळवारी आल्यानंतर  "अंगारकी " म्हणून का संबोधिली जाते हे आज जाणून घेऊयात. 

सहसा सर्व गणेश भक्त संकष्टी चतुर्थीच्या दिवशी  उपवास धरतात. आपापल्या घरी  संध्याकाळी देव्हाऱ्यातल्या मंगलमूर्ति श्रीगणेशा ची पूजा करून बाप्पाला दुर्वा आणि मोदक अर्पण केले जातात. आणि चंद्रोदया नंतर मात्र गणपती श्लोक वाचून त्याला २१मोदकांचा नैवेद्य दाखवून कुटुंबासमवेत आरती म्हणून, मगच हा उपवास सोडला जातो.

परंतु हीच संकष्टी जेंव्हा मंगळवारी  येते तेंव्हा हिला अंगारकी चतुर्थी म्हणून संबोधिले जाते. ह्या मागची कथाही आपल्या ब्रम्हांडातल्या नवग्रहातील मंगळ  ह्या ग्रहाशी निगडीत असल्याने ती कथाही तितकीच रंजक आहे. 

कृतयुगात अवंती नगरीत  वेदवेत्ते अग्निहोत्री ऋषी भारद्वाज हे महान गणेशभक्त असून त्यांनीच तर त्या युगापासूनच मानवसृष्टी ला गणेश पूजेचे महत्त्व पटवून दिले होते. 

ह्या ऋषींकडूनच पृथ्वीच्या गर्भातून अंगारक नामक रक्तवर्णीय भौमपुत्र जन्माला आला होता, जो सात वर्षांचा झाल्यावर पृथ्वीनं त्याला पुन्हा भारद्वाज ऋषींच्या स्वाधीन केले होते. ऋषींनी त्याचे उपनयन केले, वेद शिकविले आणि गणेशमंत्र देऊन उपासना करायला सांगितलं. 

त्यानंतर हा मुलगा अरण्यात गेला. त्यानं एक सहस्त्र वर्षे तप करून गणेशाला प्रसन्न करून घेतले. आणि हाच तो  दिवस होता मंगळवारी  आलेल्या संकष्टी चतुर्थीचा.

" स्वर्गात राहून अमृतप्राशन करायचा आणि त्रैलोक्यात विख्यात होण्याचे," वरदान त्यानं त्याच्यावर प्रसन्न झालेल्या श्रीगणेशा  कडे मागितला.

यावर गणेशानं सुद्धा आपल्या परम भक्ताला हे वरदान दिले की, "ह्यापुढे भविष्यात येणाऱ्या मंगळवार ची संकष्टी चतुर्थी ही तुझ्याच अंगारीका ह्या नांवाने ओळखली जाऊन संबंधित उपासकास २१ संकष्टी  केल्याची फलप्राप्ती ह्या चतुर्थीमुळे मिळेल. आणि त्यामुळेच तर तुझ्या ह्या सहस्र वर्षाच्या तपश्चर्येचे पुण्य युगानुयुगे त्यांच्यातही वाटले जाऊन त्यांच्या इप्सित मनोकामना पूर्ण होण्यास आणि हरतऱ्हेने  ते ऋणमुक्त होण्यास त्यांना तुझीच मदत होईल."

"अशाप्रकारे त्रैलोक्यात तू सुविख्यात होशील आणि तुझं नाव भूमिपुत्र म्हणून भौम,   अंगारकासारखा लाल आहेस  म्हणून अंगारक,   व शुभ करण्याची शक्ती असेल म्हणून  मंगळ,  ह्या नांवे तुला ब्रम्हांडातल्या  आकाशात ग्रहांमध्ये स्थान मिळेल व तू सदैव अमृत पान करशील". 

त्यामुळेच गणेशाच्या ह्या वरदानामुळे तेंव्हा पासून अंगारकी चतुर्थीला  अत्यंत महत्त्व प्राप्त झाले. म्हणूनच ज्या गणेश भक्तांना प्रतिमासी येणाऱ्या संकष्टी चतुर्थी चे व्रत/उपवास करणे जमत नसल्यास अशांनी अंगारकी मात्र न विसरता व न चुकता आवर्जून करावी की ज्यामुळे २१संकष्टी  केल्याची फलश्रुती नक्कीच लाभणार असे वेदवचन ही दिले गेले आहे. 

 आजची मंगळवारची संकष्टी चतुर्थी ही ह्या २०२२ साल शेवटचीच अंगारकी चतुर्थी  आहे. 

हनुमानाचा जन्म नक्की कुठे झाला?

हनुमान हा सप्त चिरंजीवांपैकी एक चिरंजीव आहे, म्हणजे तो अजूनही जिवंत आहे, अशी मान्यता आहे. जगात ज्या ज्या ठिकाणी, जेव्हा जेव्हा रामाचे नाव घेतले जाते, तेथे मारुती हजर असतो, असे म्हणतात

हनुमंताला महादेवांचा 11वा रूद्र अवतार असल्याचं म्हटलं जातं आणि ते प्रभु श्री रामाचे उत्कट भक्त आहेत. 

हनुमानाचा जन्म अंजनेरी पर्वतावर माता अंजनीच्या पोटी झाला आहे.  हनुमानाचे वडिल वानरराज केसरी हे होते. लहानपणापासुनच त्याला अनेक शक्ती प्राप्त झाल्या होत्या. जन्मानंतर लगेचच भूक लागल्यामुळे उगवणाऱ्या सुर्याला नारंगी रंगाचे फळ समजून त्याला खाण्याकरता हनुमानाने सुर्याकडे उड्डाण केले. त्यामुळे इंद्रदेवांसह सर्व देव भयभीत झाले.

इंद्रदेवाने सुर्याला आणि पृथ्वीला वाचवण्याकरता आपले वज्र हनुमानाकडे फेकले त्यामुळे हनुमंत मूर्च्छित  झाले, त्यांनतर पवनदेवाने सर्व सृष्टीतील वायू ओढून घेतला त्यामुळे प्राण्याचं अस्तित्व धोक्यात आले त्यांनतर सर्व देवतांनी हनुमानाला मूर्च्छिततेतून बाहेर आणले, त्यांनंतर पवन देव शांत झाले व वातावरण सुरळीत केले. तेव्हा हनुमानाला सर्व देवतांनी आशिर्वाद देत काही शक्ती प्रदान केल्या. 

हनुमानाला मारूती, बजरंगबली, आंजनेय, महावीर, पवनपुत्र, पवनसुत, केसरीनंदन अशा अनेक नावाने संबोधले जाते. हनुमंताला मारूती म्हणण्याची पद्धत केवळ महाराष्ट्रातच आढळून येते.

हनुमानाच्या जन्मस्थळाबद्दल मात्र अनेक वादविवाद आहेत.  त्यांचे जन्मस्थान असलेला अंजनेरी पर्वत नेमका कुठे आहे याबद्दल विविध ठिकाणी  दावे केले जातात. हनुमान जयंतीच्या निमित्ताने  हनुमानाच्या विविध  जन्म स्थळांबद्दल  ठिकाणाहून इथेच हनुमानाचा जन्म झाला असे दावे केले जातात. या सर्व ठिकाणी तशी स्थळेही दाखविली जातात. तर आता जाणून घेऊयात, हनुमानाचा जन्म कुठे झाला व हि विविध स्थाने कोणती आहेत. 

महाराष्ट्रात जर हा प्रश्न विचाराल तर बहुतेक करून त्र्यंबकेश्वरजवळ जो अंजनेरी पर्वत आहे, ते स्थान लोकं सांगतील पण उरलेली स्थानंही भारतातली लोकं ठामपणे सांगतात. 

ही सर्व स्थानं, तिथेच जन्म झाला म्हणत जन्माची आणि एकंदर गोष्ट, त्या सर्वही स्थानी मंदीर आणि एखाद्या देवाच्या जन्म स्थानी जे वातावरण असतं, ते सगळं सगळं या सर्वच ठिकाणी आहे. 

आता ही अशी परिस्थिती का निर्माण व्हावी हे माहीत नाही पण सांगितली जाणारी हनुमानाची जन्म स्थानं ही अशी... 

१) अंजनेय पर्वत, हंपी, कर्नाटक. ऋष्यमुक पर्वताच्या जवळच ही जागा आहे आणि तिथे हनुमान जन्माचं स्थानही दाखवतात.. 

Anjeyadri hill, near Hampi

२)  त्र्यंबकेश्वर, नाशिकजवळ जो अंजनेरी पर्वत आहे तिथेही अगदी दुर्गम स्थानी छोट्या गुहेतही हे स्थान दाखवले जाते.

Anjaneri, Nashik, Maharashtra.

३) अंजनाद्री शिखर, सप्तगिरी, तिरुमला आंध्रप्रदेश.  तिरुमलाच्या तिरुपती बालाजी देवस्थान असलेल्या सात टेकड्या शेषाद्री, निलाद्री, गरुडाद्री, अंजनाद्री, वृषभाद्री, नारायणाद्री आणि वेंकटाद्री म्हणून ओळखल्या जातात. या डोंगररांगेतील अंजनाद्री या टेकडीवरच हनुमानाचा जन्म झाला असे मानतात. तिथे हनुमान जन्माचं स्थानही दाखवतात. हे ठिकाण हनुमान जन्म स्थळ म्हणून विकसित करण्यास तिरूपती देवस्थानम बोर्डाने सुरुवातही केली आहे. 

Anjandri Hill, Tirumala, Andhra pradesh

४) कर्नाटच्या शिवमोगा जिल्ह्यातील गोकर्ण येथेच हनुमानाचा जन्म झाल्याचा दावा केला जातो. गोकर्ण ही हनुमानाची जन्मभूमी तर हंपीजवळचं अंजेयानाद्री कर्मभूमी असे मानणारेही अनेक भाविक आहेत. 

Gokarn, District Shivamoga, Karnataka

5) झारखंड राज्याच्या गुमलापासून जवळ, अंजन नावाचं एक गाव आहे, तिथेही हनुमान जन्मस्थळी आहे. 

Anjan gram in Jharkhand

6) राजस्थानातल्या चुरु जिल्ह्यात सुजनगडजवळ लक्षका नावाच्या डोंगराच्या निकट अंजन धाम हे ही हनुमानाचं जन्मस्थान म्हटलं जातं.

Anjan dham, Churu, Rajasthan.

7) हरयाणा मध्ये कैथल या शहरालगत असणा-या  पर्वतावरील गुंफेत हनुमानाचा जन्म झाला असेही मानतात.

Kaithal, Haryana.

8) गुजरात मध्ये डांग जिल्ह्यात नवसारीजवळ जंगलातील एका गुहेत हनुमानाचे जन्म स्थान दाखवले जाते.

Dang, Gujrat.

हनुमान हा एकच अवतारी देव असा असेल की त्याची ही अशी एवढी जन्माची ठिकाणं सांगितली जातात. प्रत्येक ठिकाणी इथेच हा रुद्रावतार अवतरला म्हणत भक्त प्रत्येक ठिकाणी मनोभावे भक्तीत लीन होतात.. 

ही सर्व ठिकाणे वेगवेगळी असली तरी सर्व भक्तांची भक्ती मात्र हनुमंतरायाच्या चरणी दृढ आहे.

हनुमानाच्या जन्मतिथीबद्दल आणि जन्मस्थानाबद्दल अनेक मतमतांतरे आहेत. उत्तर भारतात आणि दक्षिण भारतात हनुमान जयंती वेगवेगळ्या तारखेला साजरी होते.. तामिळनाडूत आणि केरळात ती मार्गशीर्षात, तर ओरिसामध्ये वैशाख महिन्याच्या पहिल्या दिवशी साजरी होते.

चैत्र पौर्णिमेला मारुतीचा जन्म झाला असे महाराष्ट्रात मानले जाते, त्यामुळे त्यादिवशी त्या राज्यात हनुमान जयंती असते.

हनुमानाचा जन्म नरक चतुर्दशीच्या दिवशी झाला असे उत्तर भारतात समजले जाते. या दिवशी महाराष्ट्रात आश्विन कृष्ण चतुर्दशी आणि उत्तर भारतात कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी असते.

वाल्मिकी ऋषींच्या रामायणानुसार, हनुमानाचा जन्म कार्तिक महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशीला मंगळवारी झाला. चैत्र महिन्यातील तिथी विजय महोत्सव आणि कार्तिक महिन्यातील तिथी वाढदिवसाच्या रूपात साजरी केली जाते, असे म्हटले जाते.