मागील लेखांमध्ये आपण लेणी क्र १ ते १६ अशी माहिती पाहिली. आज आपण १७ ते १९ ही अत्यंत महत्वाची लेणी जाणून घेऊयात.
लेणे क्रमांक १७, "यवन विहार" (कालावधी अंदाजे ख्रिस्ताब्द १२०)
या लेण्याचा व्हरांडा तुलनात्मकदृष्ट्या बराच छोटा आहे. दर्शनी भागातील चार स्तंभ अष्टकोणी, स्तंभाशीर्षासहित नहपान विहाराप्रमाणेच सुरेख व घाटदार आहेत. स्तंभशीर्षांवर हत्ती व स्वार कोरलेले आहेत. व्हरांड्याच्या एका बाजूला एका छोट्या कक्षाचे अर्धवट काम केलेले दिसते. व्हरांड्याच्या भिंतीवरच इंद्राग्नीदत्ताचा ब्राह्मी लिपीत शिलालेख कोरलेला आहे. या शिलालेखात इंद्राग्नीदत्ताने सदरचे लेणे व पाण्याचे टाके त्याच्या मातापित्याच्या स्मृतीप्रित्यर्थ खोदवून ते धम्मसंघाला अर्पण केले असल्याचा उल्लेख येतो.
या लेण्याच्या अंतर्भागात फारसे शिल्पकाम केले आढळत नाही. आत दोन स्तंभ स्तंभशीर्षांसहित कोरलेले आहेत. आतमध्ये गाभारा खोदलेला आहे. गाभा-यासमोरचे दोन्ही स्तंभांचे काम अर्धवट राहिलेले दिसते. यांवरील स्तंभशीर्षांवर हत्ती व माहूत व काही स्वार कोरले आहेत. गाभा-याचेही काम अर्धवट सोडलेले दिसते. गाभा-यातील बैठकीवर मूर्ती कोरलेली नाही. मात्र ब-याच कालावधीनंतर या बैठकीवर अर्धवट शिवलिंग व शाळुंका कोरण्याचा प्रयत्न केला आहे. या गाभा-याच्या दर्शनी भिंतीवर एका बाजूला जवळपास ३.५ फूट उंचीची उभी बुद्ध प्रतिमा कोरलेली आहे. अर्थात हे शिल्पकामही बरेच नंतर म्हणजे इ.स्.सहाव्या शतकात केलेले दिसते. या शिल्पावर महायान पंथियांच्या कामाचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. याशिवाय या विहारात १६ कक्ष खोदलेले आहेत.
लेणे क्रमांक १८: चैत्य
लेणे क्रमांक १८ हे एक चैत्यगृह आहे. या लेणीसमूहातील हे एकमेव चैत्यगृह आहे. हे लेणे या लेणीसमूहातील इतर लेण्यांपेक्षा बरेच आधी खोद्ले गेले आहे. या लेण्यात असलेल्या शिलालेखांवरून नक्की कालगणना शक्य नसली तरी या शिलालेखात महा हकुसिरी (महाहकुश्री) च्या उल्लेखामुळे तसेच या चैत्यगृहाच्या आराखड्यानुसार व याच्या समकालीन कार्ले व बेडसे इ. इतर ठिकाणाच्या चैत्याच्या वैशिष्ट्यानुसार या लेण्याचा कालावधी थेट ख्रिस्तपूर्व दुस-या शतकापर्यंत जातो.
या चैत्यगृहाचे प्रवेशद्वार अत्यंत आकर्षक व नाजुक कलाकुसरीने अलंकृत आहे. प्रवेशव्दार चौकोनी आहे व त्याच्या भिंतींना लाकडी दरवाजे अडकविण्या करिता छिद्रे पाडलेली आहेत. या प्रवेशद्वारावर इतर ठिकाणांप्रमाणेच पिंपळपानाकृती कमान मात्र दुहेरी स्वरुपात कोरली आहे. त्यातल्या छोट्या कमानीमध्ये अत्यंत नाजुक असे वेलबुट्टीचे नक्षिकाम, बौद्ध धर्माचे प्रतिक असलेले रत्नत्रया चिन्ह व त्याच्या दोन्ही बाजुला हत्ती, घोडे व वृषभ इ. प्राणी नजाकतीने कोरलेले आहेत. या कमानीच्या आजुबाजूला दर्शनी भागात काष्ठवास्तुप्रमाणे तुळया कोरलेल्या आहेत तसेच या तुळ्यांच्या टोकाला मानवी चेहरेही दाखवले आहेत. अशा वास्तुरचनेला ‘डेन्टिल्स’ म्हणतात. अशा प्रकारचे डेंटिल्स प्राचीन ग्रीक अथवा रोमन वास्तुकलेमध्ये आढळतात. म्हणज या चैत्यगृहाच्या वास्तुरचनेतही ग्रीक वास्तुकलेचा संगम झालेला दिसतो.
वरच्या मोठ्या कमानीभोवती यक्ष, बुद्धाचे उपासक, अनेक छोट्या भित्तीकमानी, स्तूपांची रचना, भित्तीस्तंभ व वेलबुट्टीची नक्षी कोरलेले आहे.
आतले सभागृहाचे छत गजपृष्ठाकार असुन यावर तुळया सारख्या दगडाच्या पट्ट्या कोरलेल्या व त्या शेजारी लहान छिद्रे आहेत. त्यात कदाचित लाकडाच्या पटटया अडकविल्या जात असाव्यात. सभागृहाला सतरा अष्टकोनाकृती खांब आहेत. या पैकी काही खांबांवर शिलालेख कोरलेले आहेत. मध्यभागी साधारणापणे ५.५ फूट व्यासाचा व ६.३ फूट उंचीचा दंडगोलाकृती स्तुप (दागोबा) आहे. त्यावर हर्मिका आहे. त्यावरचे लाकडी छत्र नाहीसे झालेले आहे, मात्र त्याच्या खाचा अद्याप शिल्लक आहेत. खांब व दागोबाच्या पाठीमागून प्रदक्षिणापथ आहे.
चैत्यगृहात एकूण तीन शिलालेख आहेत. त्यापैकी एका शिलालेखात हे चैत्य निर्माण करण्याबाबत उल्लेख आला आहे. तो असा महाहकुसिरीची नात, राजकीय अधिकारी अगियतनकाची पत्नी व कपननकाची माता, भट्टपालिका हिने हे चैत्यगृह तिरन्हू (त्रिरश्मी) पर्वतावर निर्माण केले आहे.
या शिलालेखामुळेच या चैत्यगृहाच्या निर्माणाचा कालखंड ठरविता आला. भट्टपालिका सातवाहन कुळातील महाराणी नागनिकेचा मुलगा महाहकुश्री याची नात असे मानले जाते. म्हणजेच हे चैत्यगृह क्षत्रप नहपान व गौतमीपुत्राच्या ही आधी खोदले गेले आहे, असे म्हणता येते.
प्रवेशद्वारावरील शिलालेखात प्रवेशद्वारावरील नक्षीकाम हे नाशिक परिसरातील जनतेतर्फे म्हणजेच लोकांनी वर्गणी गोळा करुन देणगी म्हणून अर्पण केले आहे.
लेणे क्र .१९ कृष्ण विहार (कालावधी इसवीसनपूर्व १०० ते ७०)
हे लेणे लेणे क्र. २० च्या थेट खालच्या तळमजल्यावर खोदलेले आहे. हे लेणे म्हणजे एक छोट्या चौरस आकाराचा विहार असून आतमध्ये सहा कक्ष खोद्लेले आहेत. या लेण्यातील सभागृह व सर्व कक्ष अगदी परिपूर्ण चौरस आकारात खोदलेले आहेत. सर्व कक्षांच्या दरवाज्यांवर पिंपळपानाकृती कमान व काही ना काही नक्षी कोरलेली आहे. या लेण्याच्या प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूंना जाळीदार खिडक्या कोरलेल्या आहेत. दरवाजासमोर व्हरांड्यांत दोन चौकोनी स्तंभ आहेत. तर व्हरांड्याच्या दोन्ही बाजूंना दोन देवड्या खोदलेल्या आहेत. मुख्य दरवाजाच्या उजव्या बाजुच्या खिडकीवर एक शिलालेख कोरलेला आहे. हाच तो सातवाहन राजा पहिला कण्ह (कृष्ण)याचा लेख. या शिलालेखामुळेच हे लेणे 'कृष्ण विहार' म्हणून ओळखले जाते.
या शिलालेखात "सातवाहन घराण्यातील राजा कान्हाच्या कारकिर्दीत हे लेणे नासिक येथील श्रमण संघाच्या प्रभारी बनविली आहे" असा उल्लेख आहे.हा शिलालेख इ.स.पू. १००-७० मधील सातवाहनांचा ज्ञात असलेला सर्वात जुना शिलालेख आहे. त्यामुळे हे लेणे या लेणी समुहातील सर्वप्रथम कोरले गेलेले लेणे ठरते.
क्रमशः
(संकलन - अशोक दारके)
No comments:
Post a Comment