वैकुंठ चतुर्दशी हरिहरभेट

 #आज_वैकुंठ_चतुर्दशी #हरिहरभेट


त्रिपुरारी पौर्णिमेचा आदला दिवस म्हणजे कार्तिक चतुर्दशी. ही 'वैकुंठ चतुर्दशी' म्हणून साजरी केली जाते. या दिवशी 'हरिहर भेट' म्हणजे विष्णू आणि शंकराची भेट होते, असे मानले जाते. या दिवशी चतुर्मासाची सांगता होते.

चातुर्मासात विष्णू शेषावर झोपी जातात तेव्हा त्या काळात विश्वाचा कारभार शंकराकडे असतो. वैकुंठ चतुर्दशीच्या दिवशी शंकर विष्णूकडे येऊन त्याला कारभार सोपवतात व स्वतः कैलास पर्वतावर तपस्येसाठी जातात, असे म्हटलं जातं. याबद्दल कृतज्ञता म्हणून विष्णू महादेवाला फळे, फुले आणि बेल वाहतात, तर महादेवदेखील विष्णूंना प्रिय असलेली तुळशी वाहून जागे करतात. हे हरी हर ऐक्य, प्रेम, सद्भावना, एकमेकांप्रती आदर या भेटीतून दिसून येतो. या दिवशी 'हरिहर भेट' म्हणजे विष्णू आणि शंकराची भेट होते. या दिवशी रात्री शंकराची १००८ नावे घेऊन आणि विष्णूची सहस्र नावे घेऊन बेल आणि तुळस वाहून पूजा केली जाते. या दिवशी विष्णूंची सहस्त्र कमळांनी पूजा करणार्‍याला कुटुंबाला वैकुंठ प्राप्ती होते असे म्हणतात.

पौराणिक कथेनुसार, एकदा भगवान विष्णु यांनी काशी येथे महादेवाला एक हजार कमळ वाहण्याचा संकल्प केला होता. यावेळी महादेवाने विष्णुची परिक्षा घेण्यासाठी या कमळातून एक कमळ कमी केले. यावर भगवान विष्णु यांनी आपले कमळासारखे डोळे अर्पण करण्याचा निर्धार केला. विष्णुची ही भक्ती पाहून महादेव प्रसन्न झाले आणि त्यांनी विष्णुला वर दिला की, कार्तिक मासात येणारी चतुर्दशी 'वैकुंठ चतुर्दशी' म्हणून ओळखली जाईल. जो कोणी हे व्रत करील त्याला वैकुंठ प्राप्ती होईल.  या दिवशी भगवान विष्णुची पुजा केली जाते. विष्णुला चंदन, फुलं, दुध, दही या सर्वांनी अंघोळ घातली जाते आणि भगवान विष्णुचा अभिषेक केला जातो. या दिवशी विष्णु नामस्मरण केलं जातं. विष्णुला गोड नैवद्य दाखवला जातो आणि त्यानंतर उपवास सोडला जातो. तसेच या दिवशी विष्णुंसह शिवाची पूजा केल्याने सर्व पापांपासून मुक्ती मिळते असे मानले जाते.

वैकुंठ चतुर्दशीला सकाळी स्नान करून हरी-हर स्तोत्र म्हणतात. अन्यथा विष्णूंची सहस्र नावे घेऊन बेल आणि महादेवांना रुद्र म्हणत तुळशीची पाने अर्पण केली जातात. इतर वेळी शंकराला बेल आणि विष्णूंना तुळस वाहतो, परंतु या भेटीचे आगळे वेगळे महत्त्व म्हणून अशी पूजा केली जाते.

पौराणिक आख्यायिकेनुसार या दिवशी शिवाने प्रभू विष्णुंना सुदर्शन चक्र दिले होते.  वैकुंठ चतुर्दशीला काशी विश्वनाथ स्थापना दिवस असेही म्हणतात. या दिवशी भगवान विष्णू आणि महादेव यांची प्रार्थना केली जाते व षोडशोपचार पूजा करून स्तोत्रपठण केले जाते.

महाभारत काळात श्रीकृष्णाने युद्धात ज्यांचा मृत्यू झाला होता त्यांचे श्राद्ध वैकुंठ चतुदर्शीला केले होते. म्हणूनच या दिवशी तर्पण आणि श्राध्द करणे श्रेष्ठ असल्याचे मानले जातं. सद्धगुणी, दिव्य पुरुष आणि सतकर्म करणार्‍यांना वैकुंठ प्राप्ती होते. तरी श्रद्धापूर्वक वैकुंठ चतुर्दशी केल्यास मृत्यूपश्चात वैकुंठलोक मिळतो अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. 

वीरशैव लिंगायत गवळी समाजाचा अनोखा सोहळा : सगर उत्सव

महाराष्ट्रातील वीरशैव लिंगायत गवळी समाजा तर्फे दरवर्षी मोठ्या जल्लोषात दिवाळी पाडवा अर्थात बलिप्रतिपदेच्या व भाऊबीजेच्या दिवशी सगर उत्सव साजरा करण्यात येतो. पशुपालक व दुग्धोत्पादन असणाऱ्या या समाजात पदरी असणाऱ्या म्हैस व रेड्यांनाच आपली लक्ष्मी मानले जाते. त्यामुळे  ह्या उत्सवाच्या निमित्ताने आपल्या म्हशी व हेल्याना सजवून वाजत गाजत परिसरात मिरवणूक काढण्यात येते. आकर्षक सजावट केलेल्या हेल्याना आणि त्यांच्या मालकांना बक्षीस देऊन सन्मानित करण्यात येते.

म्हैस हे लक्ष्मीचे रुप तर रेडा हे याचे वाहन आहे. या दिवशी म्हैस व रेड्याची पूजा केल्यास नवीन वर्षांत अडचणी येत नाहीत असे मानले जाते. या उत्सवामागे महाभारत काळातील एका घटनेचा संदर्भ दिला जातो.श्रीकृष्णाने इंद्रपूजा नाकारुन गोवर्धन पर्वताची पूजा करण्याचे आवाहन सर्व गोकूळवासियांना केले होते. त्यामुळे रागावलेल्या इंद्राने गोकूळावर तुफानी पर्जन्यवृष्टी करुन गोकूळ पाण्यात बुडवून कृष्ण व गोकूळवासियांना धडा शिकविण्याचा प्रयत्न केला. तथापि श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून सर्व गोप गोपिकांचे व त्यांच्या पशूधनाचे संरक्षण केले. त्या आनंदाप्रीत्यर्थ गवळी समाजात सगर उत्सव साजरा केला जातो असे जुने जाणकार सांगतात.

रंगविलेली शिंगे, गळ्यात घुंगूरमाळा, पाठीवर नक्षीकाम  व मानेवर मोरपंखांचा पिसारा अशा रुपात नटलेल्या हेल्यांमुळे हा सोहळा लक्षवेधी ठरतो. सजवलेल्या म्हैस व रेड्यांकडून कसरती करुन घेतल्या जातात. रेड्यांच्या शर्यती अथवा टक्करी आयोजित केल्या जातात.  

नाशिकमध्येही हा सोहळा वीरशैव लिंगायत गवळी समाजातर्फे अत्यंत उत्साहात साजरा केला जातो.

(या लेखासोबतची छायाचित्रे इंटरनेटवरुन साभार)

साडेतीन शुभ मुहूर्तांपैकी एक... दिवाळी पाडवा अर्थात बलिप्रतिपदा

अश्विनातील अमावास्येला लक्ष्मीपूजन झाल्यानंतर कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेला बलिप्रतिपदा हा दिवस दिवाळी पाडवा म्हणून साजरा केला जातो. साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक असा हा दिवस अतिशय शुभ मानला जातो. या दिवशी उत्तर व मध्य भारतात नवीन विक्रम संवत सुरू होते.

    

अश्विनातील अमावास्येला लक्ष्मीपूजन झाल्यानंतर कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेला बलिप्रतिपदा हा दिवस दिवाळी पाडवा म्हणून साजरा केला जातो. साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक असा हा दिवस अतिशय शुभ मानला जातो. सोने खरेदीस प्राधान्य, सुवासिनींकडून पतीला औक्षण, व्यापाऱ्यांसाठी वर्षाचा प्रारंभ अशा अनेक बाजूंनी या दिवसाचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते.

बलिप्रतिपदेविषयी असलेल्या पौराणिक कथांनुसार पार्वतीने महादेवांना याच दिवशी द्युत खेळात हरवले म्हणून या दिवसाला द्युत प्रतिपदा असेही म्हटले जाते. असुरांचा राजा बळी हा भक्त प्रल्हादाचा नातू आणि विरोचनाचा पुत्र होता. राक्षसकुळात जन्म घेऊनही चारित्र्यवान, विनयशील, प्रजाहितदक्ष राजा म्हणून बळीराजाची ओळख होती‌. दानशूर म्हणूनही हा राजा विख्यात होता. पण, पुढे त्याने वाढत्या शक्तीच्या प्रभावाने देवांचाही पराभव केला. बळीराजाला हरविण्यासाठी भगवान विष्णूंची निवड करण्यात आली. बळीराजाने एक यज्ञ केला. या यज्ञानंतर दान देण्याची प्रथा होती. भगवान विष्णूंनी वामनावतार धारण केला आणि बटूवेशात बळीराजा समोर उभे राहिपले. या रुपात वामनाने तीन पावले भूमी मागितली.

वचनाला जागून बळीराजाने हे दान देण्याची तयारी दाखविली तेव्हा वामन अवतारी विष्णूंनी प्रचंड रूप धारण करीत स्वर्ग आणि पृथ्वी व्यापले. तिसरे पाऊल ठेवण्यास जागा शिल्लक न राहिल्याने वचनपूर्तीसाठी बळीराजाने मस्तक पुढे केले. तेव्हा बळीराजाच्या डोक्यावर पाऊल ठेवून वामनाने त्याला पाताळ लोकाचे राज्य बहाल केले. बळीराजा अहंकारी झाला तरीही सत्त्वशील, दानशूर या गुणांमुळे बळीराजाला पाताळ लोकाचे राज्य बहाल केले आणि वर दिला, की कार्तिक प्रतिपदेला लोक तुझ्या दानशूरतेची, क्षमाशीलतेची पूजा करतील. आजच्या दिवशी बळीराजा आपल्या प्रजेला भेटायला येतो असे मानले जाते. या दिवशी आपल्याकडे सर्व दुःख बाजूला ठेवून आपल्या राजाचे स्वागत केले जाते. नवीन कपडे, गोड पदार्थ, रोषणाई केली जाते. आजही ग्रामीण भागात माताभगिनी आपल्या घरातील पुरुषांना ओवाळताना “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो” अशी प्रार्थना करतात. बळीची प्रतिमा काढून तिचे पूजन करतात. ‘इडा, पीडा टळो आणि बळीचे राज्य येवो’, अशी प्रार्थना या दिवशी केली जाते. फटाक्यांची आतषबाजी, तसेच दीपोत्सवही केला जातो. 

मध्य व उत्तर भारतात सुरु होणा-या विक्रम संवतच्या नवीन वर्षाच्या अनुषंगाने पाडवा, बलिप्रतिपदा ही व्यापाऱ्यांसाठी आर्थिक हिशेबाच्या दृष्टीने नववर्षाची सुरुवात मानली जाते. लक्ष्मीप्राप्तीसाठी नव्या वह्यांचे पूजन करून व्यापारीलोक वर्षाचा प्रारंभ करतात. जमा-खर्चाच्या नवीन वह्या या दिवशी सुरू केल्या जातात, असे व्यापारी सांगतात. वह्यांना हळद-कुंकू, गंध, फूल, अक्षता वाहून पूजा करतात. या दिवशी मुहूर्ताने व्यवहारसुद्धा केले जातात.

पाडव्याच्या दिवशी घरोघरी सायंकाळी पाटाभोवती रांगोळी काढून पत्नी पतीचे औक्षण करते व पती पत्नीला ओवाळणी स्वरुपात काही भेटवस्तू देतो. नवविवाहित दाम्पत्याची पहिली दिवाळी पत्नीच्या माहेरी साजरी करतात, यालाच दिवाळसण म्हणतात. यानिमित्त यादिवशी जावयास आहेर केला जातो.

अशा या आपल्या न्यायी व प्रजाहितदक्ष राजाची आठवण करून देणाऱ्या बलिप्रतिपदेनिमीत्त आपणा सर्वांना मनःपूर्वक शुभेच्छा.

🪔🪔🪔