पांडव लेणी किंवा त्रिरश्मी लेणी, नाशिक
लेणी क्रमांक १० ते १५
लेणे क्रमांक १० "नहपान विहार" :
हे लेणे हा महाराष्ट्रातील दुस-या क्रमांकाचा सर्वात मोठा विहार आहे. स्तंभ, व्हरांडा, विहार व आतल्या खोल्या अशी या विहाराची रचना आहे. यात नहपानांचे एकूण सहा शिलालेख आहेत.
हे लेणे क्र. १० विदेशी क्षत्रप नहपान यांनी ख्रिस्ताब्द शके १२० मध्ये खोदवून घेतले. त्यामुळे हे लेणे 'नहपान विहार' म्हणून ही ओळखले जाते.
इथे लेणी क्र.३ प्रमाणेच लेण्याची सुरूवात व्हरांड्यातील स्तंभांपासून होते. इथे सहा स्तंभ(दोन भित्तीस्तंभांसह - Pilasters) कोरलेले आहेत. हे स्तंभ या लेणीसमूहातील इतर लेण्यांपेक्षा अधिक कलात्मकरित्या कोरलेले आहेत. या स्तंभाचा आधार असलेले घट घाटदार असून स्तंभशीर्ष असलेले उलट्या घटांचा आकारही नजाकतदार कोरलेला आहे. या स्तंभांवर दर्शनी बाजुला वरच्या भागात हत्ती,बैल, सिंह इ. प्राणी कोरलेले आहेत. तर मागील बाजूस स्फिंक्ससदृश्य प्राणी (म्हणजे शिर मनुष्याचे व धड प्राण्याचे, बोकड, गरुडाचे डोके व चोच असलेला व चतुष्पाद प्राण्याप्रमाणे शरीर असलेला प्राणी इ. प्राणी कोरलेले आहेत. हे प्राणी आपल्याला इजिप्त किंवा ग्रीक दंतकथांमध्ये आढळतात. याचाच अर्थ त्याकाळी पाश्चात्यांबरोबर व्यापारासोबतच संस्कृतीचेही आदानप्रदान होत होते हे या बाबींवरुन सिद्ध होते.
व्हरांड्याच्या दोन्ही बाजूस दोन छोट्या खोल्या खोद्लेल्या आहेत. अशाप्रकारच्या खोल्या ध्यानकक्ष म्हणून वापरात येत असत असे जाणकारांचे म्हणणे आहे. या खोल्या दखमित्रा (दक्षमित्रा) या नहपान या क्षहरात क्षत्रपाची कन्या व दिनिकाचा पुत्र उशवदता याची पत्नी हिने खोदवून घेऊन नंतर धम्मसंघास दान केल्याचा उल्लेख बाजूच्या शिलालेखात मिळतो.
नहपान विहाराचा अंतर्भाग :
विहारातील सभागृह ४३ फूट रुंद व ४५ फूट लांब असे प्रशस्त आहे. याला तीन दरवाजे आहेत. आत तीन बाजूंना एकूण अठरा कक्ष खोदलेले आहेत व समोरच्या भिंतीवर स्तुपाची रचना व आजुबाजूला दोन स्त्री साधकांच्या मूर्त्या कोरलेल्या आहेत. या स्तुपाच्या जागी भैरवसदृश्य मुर्ती नंतरच्या काळात कोरलेली आहे. मात्र मुळ स्तुपाची हर्मिका व तीन छत्र्या शाबूत आहेत.
नहपान हा गौतमीपुत्र सातकर्णी यांचे समकालीन होता. त्यामुळे या लेण्याची निर्मिती लेणे क्र.३ च्या पुर्वीच्या काळात झाली आहे हे नक्की. व्हरांड्यातील दर्शनी भिंतीवर शिलालेख कोरलेले आहेत. या लेण्यात एकूण ६ शिलालेख कोरलेले आहेत. यापैकी ३ शिलालेख हे क्षत्रप नहपान राजाचा जावई व दिनिकाचा पुत्र उषवदत (ऋषभदत्त) याने धम्मसंघाला दिलेल्या दानाबाबत आहेत. यात उषवदत्त (ऋषभदत्त) याने कोणकोणत्या धार्मिक स्थळांना देणग्या दिल्या आणि कोणती धार्मिक कृत्ये पार पाडली याचे विस्तृत विवरण दिलेले आहे. एका शिलालेखात क्षत्रपांच्या सातवाहनावरील विजयाप्रित्यर्थ उषवदत (ऋषभदत्त) याने भिक्कुंच्या अन्नवस्त्रांकरीता तसेच लेणे खोदण्यासाठी ३००० सुवर्णनाणी दान दिल्याचा उल्लेख आढळतो. इतर दोन छोट्या शिलालेखात ऋषभदत्त याची पत्नी दक्षमित्रा हिने संघाला दान म्हणून खोदलेल्या खोल्यांचा उल्लेख केलेला आहे.
या लेण्याच्या बाहेरच्या बाजूला आतील भैरवसदृष्य एक मनुष्याकृती कोरलेली आहे. या मनुष्याच्या शिरामागे पाच फण्यांचा नाग असून तोंडातून बाहेर सुळे आलेले आहेत. उजवा हात कमरेवर ठेवलेला असून डाव्या हातात सोटा किंवा गदासदृष्य हत्यार घेतलेले आहे. ही रक्षकदेवता कदाचित हिंदू अथवा जैनधर्मियांनी नंतरच्या काळात कोरलेली असावी असा अंदाज आहे.
लेणे क्रमांक .११, "जैन लेणी"
लेणे क्रमांक ११ हे लेणे क्रमांक १० च्या जवळच परंतु थोड्याश्या उंचावर आहे. पाय-या चढून या लेण्या प्रवेश करता येतो. प्रवेशद्वाराजवळ असलेली अर्धवट व्हरांड्यतील दगडी बैठक भंगलेली आहे. या लेण्यातील भिंतींवर जैन धर्मीयांनी जैन तीर्थंकर ऋषभदेव, वाघावर आरुढ असलेली यक्षी अंबिका व ऐरावतावर आसनस्थ इंद्र यांची शिल्पे कोरली. या लेणीसमूहात हे एकमेव जैन लेणे आहे. साधारणपणे इ. स. ११ व्या शतकात हे मुळचा बौद्ध विहार असलेले लेणे जैन लेण्यात रुपांतर केलेले दिसते.
या लेण्यात एक शिलालेख आढळातो. या शिलालेखात लेखक शिवामित्र याचा पुत्र रामनक याने हे लेणे दान केल्याचा उल्लेख आहे.
लेणी क्र .१२-१३-१४
या लेणी म्हणजे भिक्कुंच्या निवासासाठी अथवा साधनेसाठी खोदलेले कक्ष आहेत. यात एक, दोन किंवा तीन कक्ष आहेत. १२व्या क्रमांकाच्या लेण्यातील शिलालेखावरुन रामनक या वेलीदत्ताच्या मुलाने भिक्कुसंघाला वस्त्र पुरविण्यासाठी १०० काशार्पण एवढ्या नाण्यांची देणगी दिल्याचा उल्लेख आहे.
लेणे क्रमांक १३ मध्ये फक्त कक्ष आहेत. त्यात कोणताही शिलालेख नाही.
लेणे क्रमांक १४ मध्ये भगवान बुद्ध व बोधिसत्वांची शिल्पे आहेत.
लेणे क्रमांक १५ :
हे लेणे पूर्वी दोन मजली असावे. सध्याचा अस्तित्वात असलेला भाग म्हणजे पूर्वीच्या लेण्याचे गर्भगृह असावे असा अंदाज आहे. या लेण्याचा पुढचा भाग कोसळून नष्ट झाला आहे. या लेण्यातील शिल्पकलेवर महायान पंथियांचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. या लेण्यात असलेल्या बुद्धाच्या प्रतिमा सिंहासनावर प्रलंबपादासनात व कमलपुष्पावर पद्मासनात धम्मचक्रप्रवर्तन मुद्रेत बसलेल्या आहेत. शेजारी पद्मपाणी व वज्रपाणी बोधिसत्व तसेच इतर सेवक ही दिसतात. हे शिल्पकाम साधारणपणे इ.स् ५व्या शतकात केलेले असावे.
No comments:
Post a Comment